DOOR STEIJN VAN SCHIE - FOTO'S: MUHAMMAD MAHDI KARIM & JAMES GATHANY / FRANK COLLINS (UoND, USCDCP). VERSPREIDINGSKAARTJE: ECDC - 19-09-2025 - Evolutiebiologie
De gelekoorts- of denguemug (Aedes aegypti) Foto: Muhammad Mahdi Karim.
Eeuwenoude slavenroutes en moderne insecticiden stuurden de evolutie van denguemug Aedes aegypti en malariamug Anopheles funestus.
De evolutie van muggen die malaria en dengue verspreiden blijkt nauw verweven met de menselijke geschiedenis. Twee nieuwe publicaties in Science laten zien hoe eeuwenoude handelsroutes én moderne bestrijdingsmiddelen de genetische koers van Aedes aegypti en Anopheles funestus bepaalden. Voor Aedes aegypti, die onder meer dengue en zika verspreidt, wisten onderzoekers de herkomst van een wereldwijd verspreide, mensgerichte ondersoort te ontrafelen. Uit 1.206 genomen van 73 populaties blijkt dat deze ondersoort pas in Amerika ontstond, niet in Afrika. Tijdens de trans-Atlantische slavenhandel – rond 1700 – kwamen voorlopers vanuit West-Afrika in Argentinië terecht. Daar ontwikkelde zich de mensgerichte ondersoort, die zich een eeuw later wereldwijd zou verspreiden. In de 20ste eeuw keerden deze gelekoortsmuggen terug naar Afrika, waar ze zich mengen met inheemse populaties. Daarbij brachten ze ook resistentiegenen mee die veelgebruikte insecticiden ondermijnen. In West-Afrikaanse steden worden tegenwoordig genetische profielen gevonden die eerder alleen uit Latijns-Amerika bekend waren.
De malariamug Anopheles funestus is een belangrijke verspeider van malaria in Afrika. Foto: James Gathany / Frank Collins (University of Notre Dame, USCDCP)
De malariamug Anopheles funestus, de belangrijkste vector in sub-Saharaans Afrika, laat een ander patroon zien. Genoomonderzoek aan 701 individuen – waaronder exemplaren uit museumcollecties uit de jaren dertig en zestig – toont dat de soort genetisch veel diverser is dan gedacht. Sommige populaties blijven genetisch verbonden over duizenden kilometers, terwijl andere, zoals die in Noord-Ghana en Zuid-Benin, strikt geïsoleerd zijn. In de historische museumexemplaren ontbreken resistentiegenen volledig; nu domineren ze in veel regio’s. Opvallend is dat zulke varianten vaak onafhankelijk zijn ontstaan en zich daarna snel hebben verspreid.
Een concreet voorbeeld uit de studie betreft Burkina Faso, waar de onderzoekers een recente opmars van resistentievarianten bij Anopheles funestus vaststelden. Op 18 augustus zette de regering ook het internationale Target Malaria-project abrupt stop, na een campagne van desinformatie en groeiend politiek wantrouwen (Science, 3 september). Dat project gebruikte genetisch aangepaste malariamuggen om de ziekte terug te dringen. Het verhaal is dus dubbel: de trans-Atlantische slavenhandel legde de basis voor de wereldwijde verspreiding van denguevectoren, terwijl moderne bestrijdingsmiddelen de evolutie van malariamuggen in een stroomversnelling brachten.
BESTRIJDING
Samen maken de studies duidelijk dat uniforme bestrijding onhoudbaar is en dat effectieve strategieën alleen kunnen werken wanneer ze zijn afgestemd op de lokale genetische realiteit. ‘De bevindingen benadrukken hoezeer menselijke interacties, oud en nieuw, de genetische diversiteit van vectoren hebben gevormd,’ schrijft Tamar Carter, muggenonderzoeker aan Baylor University in Texas, in een perspective in Science. ‘Dat vraagt om fijnmazige, lokaal afgestemde interventies, in plaats van een universele oplossing.’
Recent verspreidingkaartje van de dengue- of gelekoorts-mug Aedes aegypti in Europa, waarop te zien is dat er zich ook twee geïntroduceerde populaties in Nederland bevinden. Een van deze introducties is herleid op transport van tweedehands autobanden vanuit Miami in de Verenigde Staten (Emerging Infectious Diseases, 2011). Bron kaartje: European Centre for Disease Prevention and Control.